Δημήτρης Βανέλλης & Θανάσης Πέτρου: «Από τη λογοτεχνία στα κόμικς: Διασκευάζοντας ένα διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη».
Οι διασκευές ή προσαρμογές από ένα μέσο σε άλλο είναι πλέον πανταχού παρούσες. Στην οθόνη της τηλεόρασης, στον κινηματογράφο, στο θέατρο, στα βιντεοπαιχνίδια. Είναι η διασκευή μια δημιουργική και ερμηνευτική πράξη που οδηγεί σε ένα έργο με δική του οντότητα ή πρόκειται για μια διαδικασία παραποίησης, παραμόρφωσης, προδοσίας και στείρας αναπαραγωγής; Στη δική μας περίπτωση θα παρουσιάσουμε τον τρόπο και τη διαδικασία που ακολουθήσαμε για να διασκευάσουμε σε κόμικς το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Υπό την Βασιλικήν Δρυν» (στο Θ. Πέτρου και Δ. Βανέλλης, Το Γιούσουρι και άλλες φανταστικές ιστορίες, Τόπος 2012).
Ανδρέας Γεωργιάδης: «Η αλήθεια είναι πάντοτε παράλογος: Συμμετέχοντας σε ένα εικαστικό αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη»
Το Δεκέμβριο του 2011 η καλλιτεχνική εταιρεία Μικρή Άρκτος πραγματοποίησε ένα εικαστικό αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη, με τίτλο “Η αλήθεια είναι πάντοτε παράλογος”, σε επιμέλεια της Ίριδας Κρητικού, με συμμετοχή 120 περίπου εικαστικών καλλιτεχνών. Στην ανακοίνωσή μου, με άξονα την προσωπική εμπειρία της συμμετοχής μου στην αφιερωματική αυτή έκθεση, σχολιάζω τη λογική και τη λειτουργία της. Αφού παρουσιάσω ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα από τα έργα της έκθεσης, εστιάζω στην εικαστική προσέγγιση του λογοτεχνικού έργου και στα ερωτήματα που προκύπτουν από αυτή: Πώς πλάθεται μια εικόνα από ένα κείμενο; Ποιά απόσταση χωρίζει την εικόνα από το λόγο; Πώς συμπυκνώνεται στην εικόνα ένας ολόκληρος λογοτεχνικός κόσμος; Πώς εισάγεται ο χρόνος μέσα στην εικόνα; Πόσο υποκειμενικό είναι το εικαστικό και ποιά είναι η καλλιτεχνική του αυτοτέλεια; Και τελικά, πόσο παράλογος μπορεί να είναι η αλήθεια; Βιωματική, η προσέγγισή μου επιδιώκει να μοιραστεί την εμπειρία μιας μεταγραφής και να σχολιάσει την εμβέλειά της.
Γεωργία Γκότση «Δεύτερη γραφή: Από τη μεταφορά σε άλλη γλώσσα στη μεταφορά σε άλλη τέχνη»
Στην ανακοίνωση εξετάζεται συνοπτικά η έννοια του «rewriting» όπως την ανέλυσε θεωρητικά ο André Lefevere στο πλαίσιο της στροφής των μεταφραστικών σπουδών από το κείμενο ως γλωσσικό συμβάν στο κοινωνικό περιβάλλον του κειμένου. Ο προσδιορισμός της μετάφρασης ως της πιο εύκολα αναγνωρίσιμης μορφής «δεύτερης γραφής» όξυνε τον προβληματισμό γύρω από τη λειτουργία κάθε «μετα-ποιημένου» κείμενου εντός ενός διαφορετικού πολιτισμικού συστήματος όπως και γύρω από τις συναρτήσεις της «δεύτερης γραφής» με την εξουσία: την κυρίαρχη ιδεολογία, τη δεσπόζουσα ποιητική και την πατρωνία. Πρόσφατες θεωρητικές προσεγγίσεις έχουν αναδείξει τη σημασία της «επαναγραφής/διασκευής/επανόρθωσης/επιδιόρθωσης» ως μιας δημιουργικής καλλιτεχνικής διαδικασίας εντός του ίδιου πολιτισμικού συστήματος: μιας μεταφοράς που αφορμάται από κανονιστικά λογοτεχνικά κείμενα προκειμένου να μας χειραφετήσει από καθιερωμένα νοήματα, να ανανεώσει τις φόρμες της τέχνης, και να μετατρέψει την πρόσληψή της λογοτεχνίας σε μια ενεργή εμπειρία που προϋποθέτει τη διάβαση των συμβατικών συνόρων των τεχνών. Παράλληλα, ωστόσο, η δεύτερη γραφή συνεισφέρει στην παγίωση των λογοτεχνικών μύθων με τη ίδια δραστικότητα που συμβάλλει στην εναλλακτική αντίληψη ή την ανατροπή τους.
Tιτίκα Δημητρούλια «Δεύτερη γραφή και πολιτισμική μνήμη»
Στόχος της παρούσας ανακοίνωσης είναι να τοποθετήσει τη δεύτερη γραφή (rewriting) στο πλαίσιο της σύγχρονης μετα-μεταφραστικής θεωρίας, με έμφαση στη σημασία της για την πολιτισμική μνήμη. Στο πλαίσιο αυτό, η δεύτερη γραφή εξετάζεται από τη σκοπιά της λειτουργίας της ενδο- και δια-πολιτισμικά, με γενική αναφορά στη διαγλωσσική και διασημειωτική μετάφραση και στη συλλογική και πολιτισμική μνήμη, και ειδικότερη στο συγκριτολογικό πλαίσιο που οι έννοιες αυτές μπορούν να υποστηρίξουν.
Άννα Κατσιγιάννη: «Δεν υπάρχει αναπαμός./Μήτε ύπνος, θάνατος μήτε·/ Ο που φαίνεται να πεθαίνει ζει (Emerson): Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης του Δημήτρη Κοσμόπουλου»
Τα κείμενα δημιουργούνται μάλλον σε επαφή με άλλα κείμενα. «Η λογοτεχνία είναι διακειμενική και οι διακειμενικές σχέσεις εμπεριέχουν υποχρεωτικά μια στιγμή που είναι ερμηνευτική», γράφει ο Paul de Man. Η διακειμενικότητα, η πρόσληψη παλαιότερων συγγραφέων του κανόνα από επιγόνους, η γένεση των προδρόμων, η ψυχολογική σχέση των υποκειμένων σε συνάρτηση με τη ρητορική σχέση των κειμένων είναι ζητήματα που απασχολούν διαχρονικά τη λογοτεχνική κριτική. Η σχέση του Κοσμόπουλου με τον Παπαδιαμάντη χρονολογείται παιδιόθεν. Στα ποιητικά του βιβλία ο Παπαδιαμάντης είναι διαρκώς παρών. Η ποιητικότητα του Παπαδιαμάντη που εκκινεί από την εκτίμηση του Μιλτιάδη Μαλακάση ότι ο Παπαδιαμάντης είναι ο μεγαλύτερος ποιητής μας αποτέλεσε μείζον θέμα της παπαδιαμαντικής κριτικής (Ελύτης, κ. εξ.). Στις σελίδες του Παπαδιαμάντη ο σταυρός και η Ανάσταση συμπορεύονται.
Η ειδολογική μετάπλαση – επανεγγραφή – του έργου του Σκιαθίτη σε δύο κυρίως ποιητικές συνθέσεις του Δημήτρη Κοσμόπουλου (Κρούσμα, 2011 και Κρυπτόλεξο. Για την νύχτα της 2ας προς 3η Ιανουαρίου1911, 2013) είναι το ζητούμενο της παρούσας ανακοίνωσης. Στην πρώτη ποιητική σύνθεση το ποιητικό υποκείμενο αφηγείται την ψυχική και σωματική συντριβή, τις συγκρούσεις, τα αδιέξοδα και τις ματαιώσεις της γενιάς του, συνθέτοντας ένα είδος εξομολόγησης στον Παπαδιαμάντη, σε επίπλαστη εκκλησιαστική γλώσσα. Στη δεύτερη ποιητική σύνθεση αφηγείται, ακριβώς 100 χρόνια μετά, τον θάνατο του Παπαδιαμάντη, μέσα από την ανάπλαση του λόγου του Παπαδιαμάντη σε ομοτέχνους του, συχνά στη μορφή του σονέτου και της τερτσίνας, συνθέτοντας μιαν υποδειγματική μελέτη θανάτου. Οι αναφορές στον Σκιαθίτη είναι διάσπαρτες σε όλο το έργο του Κοσμόπουλου, στο οποίο ενσωματώνει θραύσματα υμνογραφίας, λέξεις, realia και παρακειμενικό υλικό από το έργο του Παπαδιαμάντη. Η επανεγγραφή του Σκιαθίτη σε ένα μεταμοντερνιστικό πλαίσιο διευρύνει το νόημα του έργου του και τούτο επιτυγχάνεται με τη χρήση του ως προσωπείου του επιγόνου.
Κωνσταντίνος Κυριακός «Που σ’ αυτόν τον κόσμο Αλέξανδρε;»: αφηγηματικές μέθοδοι και ιδεολογικές συντεταγμένες στις διασκευές των έργων του Παπαδιαμάντη στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση (1965-2016)»
Εξήντα επαγγελματικές παραστάσεις και τριάντα τρεις μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες (τεκμηρίωσης και μυθοπλασίας) θα αποτελέσουν τη βάση για μια τεκμηριωμένη, συνολική και εποπτική, προσέγγιση των μεθόδων που οι τέχνες του τίτλου της ανακοίνωσης οικειοποιήθηκαν, ανέδειξαν και αξιοποίησαν τα πεζογραφήματα του Παπαδιαμάντη αλλά και τη δημόσια ταυτότητα του δημιουργού (μνημείο και σημείο αναφοράς του ελληνορθόδοξου πολιτισμού / ανατρεπτικός ψυχογράφος). Παράλληλα, θα μελετηθούν, εκ του σύνεγγυς και δια παραδειγμάτων, οι αφηγηματικές επιλογές κατά τη μεταγραφή των πεζογραφημάτων στη σκηνική και φιλμική γλώσσα.
Κατερίνα Κωστίου: «Ευθέως και πλαγίως Παπαδιαμάντης, και τώρα νάτος και παραπλαγίως: Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου»
Είναι κοινός τόπος της θεωρίας και της κριτικής ότι το λογοτεχνικό έργο είναι ένας τόπος συνάντησης προηγούμενων λογοτεχνικών φωνών οι οποίες ενσωματώνονται στο νέο κείμενο με διάφορους τρόπους επηρεάζοντας την πρόσληψή του και τη λογοτεχνική του αξία. Οι τρόποι ενσωμάτωσης ποικίλλουν από την απλή μνεία, παράθεση ή υπαινιγμό ως την παρωδία και τη μυθοποίηση, ενώ μπορεί να αφορούν το ύφος, το περιεχόμενο, τα μοτίβα, την ιδεολογία, την ειδολογική ταυτότητα, ανάλογα με τη φαντασία και την ευρηματικότητα του δημιουργού. Συχνά ο διάλογος με το παρελθόν γίνεται με σύνθετο τρόπο, είτε μέσω της διαμεσολαβημένης αποτύπωσης του λογοτεχνικού προγόνου μέσα από μια άλλη λογοτεχνική φωνή, είτε μέσω της ανασημασιοδότησης της γλωσσικής εκφοράς ή της ειρωνικής διαχείρισης συγκεκριμένων θεματικών ή άλλων μοτίβων, με τρόπο ώστε να δοκιμάζεται η ερμηνευτική ικανότητα του αναγνώστη.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σχέση του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου με τον Παπαδιαμάντη συνιστά μια από τις πιο γόνιμες και ευρηματικές περιπτώσεις διακειμενικότητας, καθώς στο έργο του πρώτου ενσωματώνεται με ποικίλους τρόπους όχι μόνο η μυθολογία ή η ρητορική του δεύτερου, αλλά και η πρόσληψή της από μεταγενέστερους λογοτέχνες και μελετητές του. Στην ανακοίνωσή μου θα αναδείξω τους τρόπους με τους οποίους ο φιλολογικός επιμελητής και μελετητής του παπαδιαμαντικού έργου, δημιουργεί, μέσα στο πλαίσιο του μεταμοντερνισμού, ένα πολύτροπο λογοτεχνικό σύμπαν το οποίο, παρά την ισχυρή λογοτεχνική ιδιοπροσωπία του, θεμελιώνεται, σε ένα μεγάλο μέρος του, πάνω σε μια ολιστική προσέγγιση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και της ιδιαίτερης δυναμικής του.
Γιάννης Σβώλος «Η φόνισσα: από τη νουβέλα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στην όπερα του Γιώργου Κουμεντάκη»
Σχέση λιμπρέτου όπερας και λογοτεχνικού έργου/πηγής στη διαχρονία. Οι αφορμές και τα κίνητρα για τη δημιουργία του λιμπρέτου της Φόνισσας με φόντο το πλαίσιο της ευρωπαϊκής και της εγχώριας μουσικής ζωής. Η διαδικασία άντλησης του λιμπρέτου από το παπαδιαμαντικό πρωτότυπο. Α΄: Δομικός χωρισμός. Σκηνική δράση, πρόσωπα, ακρόαμα, κείμενο, χρονικές διάρκειες, σκηνικές αναφορές, πρακτικοί περιορισμοί. Διαχωρισμός γεγονότων παροντικής δράσης από αφηγηματικές αναδρομές γεγονότων του παρελθόντος, εφιάλτες και όνειρα. Δραματουργική πλαισίωση με εικαστικές αναφορές. Οργάνωση σε σκηνές και υποσκηνές, προτάσεις τύπων μελοποίησης. Τελική παραγωγή δραματουργικού σκελετού σε συνεργασία με το συνθέτη. Β΄: Το κείμενο του λιμπρέτου. Συμπτύξεις, συρραφές, μεταπλάσεις, προσθήκες παραδοσιακών τραγουδιών. Το τελικό κείμενο και η αφανής βάση προέλευσής του. Διακειμενικότητα λογοτεχνικού κειμένου, λιμπρέτου και μουσικής.
Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη «Ο Παπαδιαμάντης ως υποκείμενο της δεύτερης γραφής»
Η ανακοίνωσή μου δεν αναφέρεται στο rewriting (ως προσαρμογή, διασκευή, μεταφορά) του παπαδιαμαντικού κειμένου αλλά σε ορισμένες συνθήκες και πρακτικές που καθόρισαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο εργάστηκε ο Παπαδιαμάντης ως μεταφραστής σε εφημερίδες και περιοδικά επί μια τουλάχιστον εικοσαετία. Έμφαση θα δοθεί στον ρόλο της πατρωνίας που ασκούν στην προκειμένη περίπτωση οι εκδότες των εφημερίδων (ιδ. Ακρόπολις και Άστυ), στις ποικιλόμορφες επεμβάσεις (κυρίως ιδεολογικού χαρακτήρα) του μεταφραστή Παπαδιαμάντη στο ξένο κείμενο, καθώς και στις ενδεχόμενες «επανεγγραφές» μοτίβων και θεμάτων από ξένα κείμενα στο πρωτότυπο έργο του Σκιαθίτη διηγηματογράφου.
Καίτη Χιωτέλλη «Μετά την απόπειρα μεταφοράς διηγημάτων του Παπαδιαμάντη σε απλούστερη γλώσσα για παιδιά και νέους»
Ερωτήματα ως προς το ‘‘θεμιτόν’’ του τολμήματος. Διαπιστώσεις που το καθιστούν σχεδόν απαιτητό. Ειδικοί λόγοι, γλωσσολογικοί και υφολογικοί, υπαγορεύουν τον ανάλογο τρόπο προσέγγισης, έστω και με παρεκκλίσεις από τις συνήθεις μεταφραστικές θεωρίες. Συγκεκριμένα: Εναλλαγές καθαρεύουσας - δημοτικής, λόγιων - λαϊκών εκφράσεων, ιδιωματισμοί, αλλεπάλληλα επίθετα, μετοχές. Παθητική και ενεργητική σύνταξη. Σχήματα λόγου: επισήμανση και τρόποι αντιμετώπισής τους. Το μακροπερίοδο της γραφής. Η ποιητική διάχυση ορισμένων περιγραφών. Το αβίαστο χιούμορ, η αδιόρατη ειρωνεία.
Επιδίωξη, η εισαγωγή του παιδικού και νεανικού κοινού στον κόσμο του Παπαδιαμάντη, η εξοικείωσή του με το ύφος και το ήθος του συγγραφέα, ο εμπλουτισμός του, αν το θελήσει, με την ανακάλυψη, παρά τις χρονολογικές, τεχνολογικές και πολιτισμικές αποστάσεις, ενός ωραίου κριτικού πνεύματος, μιας γραφής που διακηρύττει και επιδιώκει την αλήθεια της, ενός άλλου τρόπου σκέψης και ζωής.
